Haldun Taner’in düzyazıları

Tolga Aras

Nobranlığın hâkim olduğu bugünlerde hikayeler, oyunlar ve düzyazılar kaleme alan; gözlemciliğiyle geçmişi şimdiyle buluşturan Haldun Taner’i okumaya çok muhtaçlığımız var. Her şeyin değiştiği, insan kalabilmenin ya da olabilmenin güçleştiği bu akışkan devirde, yakın geçmişten sesleniyor Taner. Bireyi ve toplumu karşılaştırdığı, kişinin toplum içindeki pozisyonunu ironik ve mizahi bir üslupla anlattığı, 1950’lerden 1980’lerin ortalarına dek kültürel, politik ve toplumsal problemlere temas ettiği düzyazıları, Taner’in gözlemciliğiyle yakaladıklarını getiriyor karşımıza. ‘Tek İnsanın Değeri’ başlığı altında toplanan metinleri de bunun hoş bir örneği.

YALIN VE MİZAHİ YAZILAR

‘Tek İnsanın Değeri’, Taner’in 1955-1985 ortası başta Tercüman ve Milliyet gazeteleri olmak üzere pek çok mecrada yayımlanan düzyazılarından bir seçkiyle buluşturuyor okuru. Bireylerin ve toplumun sıkıntılarından, sevgi ve umut üzere hususlara, tabiattan seyahatlere, aşk ve evlilikten yaşlılığa dek gözüne takılanlara dair kalem oynatıyor Taner.

Her şeyden önce yazılar, Taner’in kaleme aldığı periyotların ruhunu yansıtırken hem bunlara getirdiği tenkitleri hem de geçmişle karşılaştırmaları içeriyor.

Tek İnsanın Bedeli, Haldun Taner, Yayına Hazırlayan: Tuncay Birkan, 224 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2023.

1950’lerden 1980’lere Türkiye’deki çalkantılı politik ortamlarda yaşama uğraşı veren ve bunu yaparken savrulan insanı getiriyor karşımıza Taner. Kültürel yalpalamalar da müellifin gözünden kaçmıyor. Lakin hepsinden değerlisi detaylar; Taner, bakıp görüyor ve anlattığı öykülere kaynak olan anları düzyazılarının da temeli hâline getiriyor. Örneğin bir kaza haberi ya da ülkeden yahut ülke dışından siyasi bir gelişmeye dair detaylardan hareketle insanlık durumuna ait bir metin kotarıyor.

İlk bakışta bazılarına “modası geçmiş” yazılar üzere gelebilir bunlar. Lakin dikkatle okunduğunda, şimdilerde rahatlıkla çok uzağına düşebildiğimiz sadelik ve yalınlık Taner’in alametifarikası. Bunlara bir de mizah ekleniyor. Münasebetiyle hepsinin birleşimiyle ortaya çıkan fikir yazılarında sorular yöneltip sorumluları arıyor Taner; Tercüman’da 11 Ocak 1959’da yayımlanan makalesinde olduğu üzere: “Erzincan’da bir yer sarsıntısı yüzlerce temiz vatandaşı yerle bir etmişti. Tabiatın hışmı dedik. Ecel kaza dedik. Sorumlu aramayı akletmedik. İzmit Körfezi’nde miadını aşmış köhne bir tekne sert bir fırtınada nalları dikerken konutlarına dönen yüzlerce yavrumuzu kendisi ile bir arada vefatın derinliklerine sürükledi. Yazıldı, çizildi. Bağırıldı, çağırıldı, toplumca ağlaşıldı. Araştırma soruşturma açıldı. Sonra tısss. Hani sorumlu? Ankara’da milyonlarca liraya yeni yaptırılan Spor Sarayı’nın damı olduğu üzere çökerken binlerce vatandaşı tuzla buz etmesi işten bile değildi. Rahmet o anda nasılsa içerde kimse yoktu. Lakin bu işin sorumluları o facia olmuşçasına cezalandırılmak, kovuşturulmak gerekirdi. Bu mevzuda bir sorumlunun cezalandırıldığını ben duymadım. Siz duydunuz mu?”

GÜNCELİ YAKALARKEN GEÇMİŞİ ISKALAMAYAN YAZAR

Taner’in kentin gürültüsünde, beşerler ortasında, tarihte ve olaylar içindeki gezintisinin de eseri ‘Tek İnsanın Değeri’ndeki yazılar. Onu bazen bir futbol maçında bazen hürmet mahrumu şahısların etrafında bazen de konuşma adabını bilen yahut bilmeyenlerin yanında yöresinde görüyoruz. Öbür bir deyişle derin sularda ve yavanlık denizinde rastlıyoruz Taner’e; kendine has üslubuyla müşahedelerini paylaşıyor: Bilim ve sanatla uğraşırken ti’ye alınanları ve köşe dönenleri alkışlayanları izliyor. Vakti ve çağı da çözümlüyor bu sırada: “O vakit insanların birbirlerine sevecenlik gösterebilecekleri telaşsız, yalın bir hayatları varmış. Hem onların, hem kaptanın vakti varmış. Bugün o denli mi ya? Bu kadar itiş kakış, epey tansiyon ve telaş içinde kim kime, dum duma. Herkes birbirini eziyor. Hem maddeten, hem mânen kırıyor geçiriyor. Herkes kendi kendisi ile hengameli. Nezaket, alçakgönüllülük göstermek bir yana, herkesin burnu Kafdağı’nda su içiyor. Kimse kimseye burnundan kıl aldırtmıyor. Lakin bu onların cürmü değil. Çağ hoyrat bir çağ. Telâşlı bir çağ.”

Zamanını yorumlarken gözünü geçmişe ve anılarına da çeviriyor Taner. Eskileri yâd ederken kendisinde iz bırakmış insanlardan hareketle bir dost tanımı sunuyor bize: “Yaşlı dostları olmalı insanın. Güçlü anılarla dolu. Yakın ve uzak geçmişe filozofça bir uzaklıktan bakabilecek kadar yaşlı. Lakin tüm detayları unutmayacak kadar da zinde hafızalı. Tutturması sıkıntı bir kıvam. Fakat bir de tutturdu mu, tadına doyum olmaz.”

Taner yazılarında, periyotların içinden geçiyor, değişen paha yargılarından hareketle insanlara ve olaylara dair müşahedelerini paylaşıyor. Eleştiriyi, espriyi, müsamahayı, mizahı ve ironiyi istikrarlı biçimde dağıtıyor metinlerine. Aktüeli yakalarken geçmişi ıskalamıyor, vaktin getirdiği meselelerle ve sıkıntılarla uğraşırken yeniliklerden yana halini da açık açık lisana getiriyor. Hasılı, bir kültür ve fikir insanı kimliğiyle karşımıza çıkıyor yazılarında.